هر گاه به زیارت امام ‌رضا (ع) یا دیگر امکان مذهبی مشرف می‌شویم، بعد از انجام فریضه یکی از سرگرمی‌های رایج و دوست داشتنی بازدید از بازارچه‌هایی است که در اطراف حرم این بزرگان، قرار گرفته است. این خصیصه تنها به داخل کشور خلاصه نمی‌شود، بلکه در عراق و عربستان هم چنین بازارهایی وجود دارد. در این میان و انگشترهای عقیق و نقره یکی از کسب و کارهای پر رونق در این اماکن است.

در تهران نیز چند مرکز وجود دارد که به نوعی مرکزی برای و انگشتر به حساب می‌آیند. مسجد امام، بازارچه امامزاده صالح(ع) و بازارچه حضرت عبدالعظیم (ع) از جمله مهمترین این بخش‌ها هستند به ویژه بازارچه حضرت عبدالعظیم حسنی که قدمتی طولانی دارد، اما بحث ما به انگشترهای عقیق یا دیگر سنگ‌های زینتی مربوط نمی‌شود، بلکه می‌خواهیم به هنر حکاکی روی سنگ‌های انگشتری بپردازیم که سال‌هاست در میان شیعیان رواج پیدا کرده.

در این هنر آیاتی از کلام‌الله مجید یا اسماء ائمه(ع) به روی سنگ‌های مختلف حک می‌شود که هر یک زیبایی خیره کننده‌ای دارند. در این میان به روی هر سنگ هم معمولاً دعای خاصی نوشته می‌شود. منظور این‌که به روی حدید یک ذکر یا به روی فیروزه ذکر دیگری حکاکی می‌شود. برای درک بهتر موضوع خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، گزارشی از حکاکی به روی سنگ‌های زینتی انجام داده که در ادامه با آن همراه می‌شویم.

بازارچه جدید شهرری در ضلع غربی حرم حضرت عبدالعظیم (ع) قرار دارد. بخشی از زیرزمین این بازاچه مختص به هنرمندانی است که کارشان حکاکی به روی انگشتر یا  سنگ‌های قیمتی است. در این میان نگارش اسماء الهی یا ائمه(ع) در کنار آیات قرآن رایج‌ترین کلمات در این حوزه است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد. برای همین در این گزارش سعی می‌کنیم از نظر دو نفر از حکاکانی که در این بازاچه شهره هستند برای آشنایی بیشتر با این هنر کسب اطلاعات کنیم.

مهرداد میرزاپور، هنرمند حکاک درباره نحوه ورود و ماندگاری خود در این هنر، اظهار کرد: نزدیک به پانزده سال است که مشغول فعالیت در هنر حکاکی روی نگین‌های انگشتر هستم. این مدت منهای زمانی است که به طور تخصصی در این حوزه فعال نبودم. منظورم این است که دوران شاگردی را غیر از ۱۵ سالی که باید بگویم حساب نکرد‌ه‌ام، باید ۲۰ سال بدانم که در این عرصه فعالیت می‌کنم. در ضمن رشته تحصیلی من هیچ ربطی به کارم ندارد. من فارغ‌التحصیل مکانیک هستم، اما عشق و علاقه‌ام به این کار مرا به این حوزه وارد کرده و دیگر نمی‌توانم کاری جز، این هنر را پیشه خود کنم.

وی افزود: فعالیت در این عرصه (حکاکی) جدا از منفعت مادی، حسن بزرگ دیگری هم دارد که دلیل ماندگاری من در این کار شده است. آن نیز این‌که این هنر به نوعی زندگی مرا تحت تاثیر خود قرار داده است و من تبعات مثبت این کار را در زندگی شخصی خود مشاهده می‌کنم. این امر هم نکته‌ای عجیب نیست، چون کاری که در آن دائم با آیات قرآن و اسماء متبرکه سر و کار داشته باشید، مسلماً بازخوردهای خوبی در پی خواهد داشت.

این حکاک در پاسخ به این سؤال که حکاکی روی انگشتر از چه زمانی باب شده است، بیان کرد: برای این پرسش نمی‌توان زمان مشخصی را نام برد، اما استفاده از انگشتر به شکل اسلامی از همان صدر اسلام بوده است. برای مثال در روایت‌ها آمده که حضرت علی(ع) در جنگ‌ها، انگشتری از سنگ حدید به دست می‌کردند که اسماء جلاله روی آن نقش بسته شده بود.

وی به توضیح فوق اضافه کرد: البته استفاده از انگشترهای متبرک به نام ائمه(ع) و آیات قرآن از زمان صفویان رایج شد. البته کار حکاکی به این صورت که الان انجام می‌شود، نبود، بلکه بیشتر با قلم الماسه کار حکاکی را انجام می‌دادند؛ هر چند بعد از حسن صباح، خط تیزابی به نوعی رواج پیدا کرد و باعث شد کار حکاکی روی انگشتر رواج بیشتری پیدا کند.

میرزا‌پور گفت: در هنر حکاکی خط جدیدی نیز وجود دارد به نام خط «فرز» که ۱۵ سال است که رواج پیدا کرده و به نوعی بین همه حکاکان رایج شده است. در این میان خطی هم وجود دارد که توسط دستگاه انجام می‌شود و به نوعی با دادن یک الگو، دستگاه خطی را روی سنگ حک می‌کند.

این حکاک در پاسخ به سؤالی دیگر مبنی بر اینکه چه مراحلی برای حکاکی روی سنگ انجام می‌شود؟ گفت: هر خط برای خود مراحلی دارد، اما به طور کلی اولین مرحله در کار حکاکی چینش خط‌ است چون باید در ابتدا اندازه سنگ در قیاس با خطی که قرار است نوشته شود سنجیده شود، البته اگر خط تیزابی مورد استفاده باشد باید پودر و موم زدن به روی سنگ هم انجام شود، سپس کار حکاکی آغاز گردد. نکته مهم و اصلی این است که حتماً باید در این کار وضو داشت، چون دائم با آیات الهی یا اسماء ائمه رو‌به‌رو هستیم.

وی متذکر شد: نباید فراموش کنیم که خوشنویسی الزام کار هر حکاکی است و برای همین من آن را در ابتدای سخنانم نام نبردم. چون معتقدم داشتن این هنر در حکاکی امری کاملاً آشکار است و احتیاجی به ذکر کردن آن نیست.

این حکاک با بیان اینکه روی هر سنگی می‌توان کار حکاکی انجام داد، تصریح کرد: حکاکی تنها روی سنگی خاص انجام نمی‌گیرد، بلکه هر سنگی را می‌توان در این هنر مورد استفاده قرار داد. البته باید توجه داشت که هر سنگ ذکر و خاصیت خاص خود را دارد. برای مثال به روی سنگ فیروزه دعای حسبی‌الله و یا به روی سنگ حدید، اسماء جلاله نوشته می‌شود. در این میان تنها سنگ عقیق است که می‌توان روی آن دعاهای بسیاری را نوشت.

وی در پاسخ به سؤالی دیگر که چرا حکاکی روی انگشتر تا به این حد برای شیعیان دوست‌داشتنی است، گفت: به نظرم عشق به ائمه سبب به وجود آمدن چنین حالتی شده، چون ائمه(ع) ما به انگشتر علاقه زیادی داشتند، این گرایش در بین شیعیان نیز باب شده است. در ضمن استفاده از انگشتری که اسماء ائمه را روی خود دارد به نوعی نشان دادن ارادت به ائمه معصومین(ع) است.

میرزاپور متذکر شد: خط‌های خیلی گرانقیمتی نیز در حکاکی روی انگشتر وجود دارد که معمولاً روی سنگ‌های گرانبهایی چون یاقوت و زبرجد نوشته می‌شود که خیلی کمیاب است.

وی در بخش پایانی سخنان خود تاکید کرد: رایج‌ترین کلمات، اسم ائمه هستند که در هنر ما مورد استفاده قرار می‌گیرد. بعد از آن آیت‌الکرسی و کلمات رایج در حکاکی روی انگشتر است؛ البته در میان اسماء ائمه نیز رایج‌ترین نام اسم اباعبدالله‌ الحسین(ع) است.

علی‌رضا اسماعیلی، دیگر هنرمند حکاک در این بازارچه نیز درباره ویژگی‌های هنر خود چنین توضیح داد: من بیش از ۱۳ سال است که در این هنر(حکاکی روی انگشتر) مشغول فعالیت هستم. این هنر یک امتیاز بسیار مهم دارد و آن هم این‌که هم به نام خدا و ائمه، متبرک است. هم این‌که به یمن این تبرک تا سال‌های سال زیبایی آن محفوظ خواهد ماند.

وی افزود: درباره هنر حکاکی باید این نکته را یاد آور شوم که جدیداً به این هنر حکاکی می‌گویند، در صورتی که پیش‌ترها از آن به عنوان حجاری نام می‌برند زیرا در گذشته به هر کاری که نوعی کنده‌کاری به حساب می‌آمد، حجاری می‌گفتند. اولین حجاری‌ها نیز مربوط به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش بود که تصاویر به روی سنگ‌ها کنده‌کاری می‌شد.

اسماعیلی ادامه داد: اما حکاکی روی انگشتر به صدر اسلام باز می‌گردد. در زمان حضرت رسول(ص) مردم یمن که اکثریت سنگ‌تراش بودند از پیامبر سؤال کردند که شغل ما بت‌تراشی است، پس از این به بعد که اسلام آورده‌ایم چگونه امرار معاش کنیم؟ پیامبر در جواب آنها گفت زندگی خود را از راه انگشترسازی تامین کنید. 

وی در پاسخ به این سؤال که حکاکی چند مرحله دارد؟ گفت: اولین شرط برای کار حکاکی شناختن سنگ است. چون باید بدانیم که مقاومت یا شکنندگی هر سنگی به چه میزان است. در ادامه حکاک باید خوشنویس خوبی نیز باشد این خوشنویسی نیز به معنای این نیست که فرد خط خوبی تنها بر روی کاغذ داشته باشد، چون شرایط خوشنویسی به روی سنگ بسیار سخت‌تر و متفاوت‌تر از کاغذ است.

این حکاک ادامه داد: بلندترین خطی را که تا به امروز نوشته‌ام، جوشن کبیر بود که بر روی سنگ انجام شده است و کوچکترین کار حکاکی‌ام نیز بر روی دانه‌ برنج بوده است. حکاکی بر روی دانه برنج را هم بدون چشم مسلح انجام می‌دهم.

نکته دیگر اینکه کسی که کار حکاکی انجام می‌دهد حتماً باید با هنر نقاشی نیز آشنا باشد. چون برخی مواقع محدودیت‌های فضا، حکاک را مجبور می‌کند که به واسطه هنر نقاشی این کمبود را جبران کند. یعنی خط را به شکل نقاشی روی سنگ حک کند.

اسماعیلی درباره اسماء یا آیاتی که بیشتر در کار حکاکی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟ توضیح داد: بیشتر آیاتی که مربوط به رزق درونی می‌شود در کار حکاکی مورد استفاده قرار می‌گیرد، برای مثال آیه ۵۲ سوره انعام یکی از این آیات است؛ جدا از آیات رزق و روزی اسم چهارده معصوم (ع) کلمات رایج در هنر حکاکی هستند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود تاکید کرد: الزام دیگر در این هنر دائم ‌الوضو بودن است، چون دائماً با آیات قرآن در ارتباط هستیم حتماً باید وضو داشته باشیم، البته این را هم متذکر ‌می‌شوم که وضو داشتن در این هنر به بالا رفتن کیفیت کار کمک می‌کند.

اسماعیلی در پایان گفت: این هنر از صدر اسلام در کشور ما رواج داشته، برای همین هم ضروری است که این هنر پاس داشته شود؛ هنری که هم در آن زیبایی خیره کننده وجود دارد هم این‌که به نوعی ارزش‌های دینی ما در آن نهان است.

منبع : خبرگزاری بین المللی قرآن